Het onderzoek Deetman 2 en dwangarbeid; een expert opinion

Prof. dr. Jan van Dijk[1]

Op verzoek van het Vrouwen Platform Kerkelijk Kindermisbruik (VPKK) heb ik onderzocht of het onderzoek van de onderzoeksorganisatie onder leiding van de heer W. Deetman – ook bekend als het onderzoek Deetman 2 – naar seksueel misbruik en fysiek of psychisch geweld in de Rooms Katholieke Kerk,  mede betrekking heeft gehad op dwangarbeid, arbeidsuitbuiting of kinderarbeid. Als bron betreffende genoemd onderzoek heb ik gebruikt het onder de naam van de heer W. Deetman in 2013 door Uitgeverij Balans gepubliceerde onderzoeksrapport.

De belangrijkste internationale definitie van arbeidsuitbuiting is die in het in 1930 door de leden van de International Labour Organization waaronder Nederland gesloten Verdrag Tegen Arbeidsuitbuiting (ILO, 219). Hierin wordt dwangarbeid als volgt gedefinieerd: “All work or service which is exacted from any person under threat of a penalty and for which the person has not offered himself or herself voluntarily”. Dit begrip maakt tevens onderdeel uit van het bredere begrip mensenhandel in het door Nederland in 2004 geratificeerde protocol van de Verenigde Naties tegen mensenhandel van 2002. Relevant in dit verband is tevens het ILO-verdrag tegen kinderarbeid van 1999 (Worst Forms of Child Labour Convention, No 182). Hieronder worden onder meer gerekend alle vormen van dwangarbeid van minderjarigen.

Door de ILO is het begrip dwangarbeid in verschillende documenten nader omschreven. Bij dit begrip zijn eventueel toegepaste vormen van geweld middelen om de slachtoffers te bewegen arbeid te verrichten zonder redelijke betaling of ander gevaarlijke omstandigheden. Het doel van de handelingen is om geld te verdienen aan de door een ander geleverde arbeid (zogenoemde uitbuiting). Als indicatoren van straf en dwang worden naast fysiek geweld ook gehanteerd bedreiging met geweld, bedreiging met geweld tegen familieleden, het innemen van persoonsdocumenten, gevangenhouding en misbruik van kwetsbaarheid. Het gebruik van fysiek geweld is dus geen noodzakelijk element van de definitie van arbeidsuitbuiting. Anders gezegd, er bestaan veel vormen van niet-gewelddadige dwangarbeid/arbeidsuitbuiting.

Het onderzoek Deetman 2 had betrekking op “seksueel misbruik en (excessief) fysiek en psychisch geweld”. In het inleidende hoofdstuk van het rapport waarin achtergronden en opdracht worden besproken worden de begrippen dwangarbeid, arbeidsuitbuiting of kinderarbeid op geen enkele plaats genoemd.

De onderzoeksorganisatie heeft afgezien van het opstellen van een formele definitie van de begrippen fysiek en psychisch geweld. Men heeft volstaan met een beschrijving die mede is gebaseerd op de door melders zelf gehanteerde begrippen. Door deze aanpak zou het theoretisch mogelijk zijn geweest dat de onderzoekers dwangarbeid toch zouden hebben meegenomen.

In het deelonderzoek onder personen die reeds in het eerdere onderzoek Deetman zijn ondervraagd (aangeduid als het survey-onderzoek) zijn de volgende definities gehanteerd: “Met fysiek geweld is bedoeld: het op een lichamelijk gewelddadige manier benaderd worden zoals schoppen, slaan met de handen of een voorwerp of andere vormen van lichamelijke mishandeling. Met psychisch geweld is in het landelijke surveyonderzoek bedoeld: het op een intimerende manier benaderd worden zoals uitschelden, vernederen, onterecht straffen, achterstellen bij andere kinderen en chantage”.  In deze definitie wordt arbeidsuitbuiting dus niet genoemd.

In het derde hoofdstuk van het rapport worden citaten gegeven van de vormen van geweld die melders zeggen te hebben ondergaan. Het eerste gegeven voorbeeld betreft: “lange werkdagen waarop hard moet worden gewerkt”. Dit citaat zou kunnen suggereren dat arbeidsuitbuiting in de analyse van de nieuwe meldingen wel is meegenomen. Echter, in de concluderende paragraaf op pagina 61 van het rapport worden de begrippen fysiek en psychisch geweld als volgt omschreven:

"Waar fysiek geweld wordt genoemd gaat het over: schoppen, slaan met handen of een voorwerp of andere vormen van lichamelijke mishandeling, opgesloten worden, hardhandig voedsel naar binnen gewuwd krijgen, geen eten krijgen, braaksel moeten opeten,(langdurig) in de kou of op een koude vloer moeten staan of in een koud bad moeten zitten.

Waar het gaat om psychisch geweld kan dit aan de hand van de meldingen omschreven worden als het op een intimiderende manier benaderd worden, zoals: uitschelden, vernederen, onterecht straffen, achterstellen bij andere kinderen en chantage, bangmakerijen en dreigementen met het geloof, een kille angstige en dreigende sfeer vol pesterijen, weinig warmte en genegenheid, weinig privacy en het afhouden van contact met vrienden of ouders."

Ook uit deze beschrijvingen blijkt dat de onderzoeksorganisatie dwangarbeid niet als vorm van fysiek of psychisch geweld heeft gezien en dus ook niet heeft onderzocht. Dit blijkt ook uit de conclusies op pagina 62

 "Onderzoeksvraag 4 luidt:  'Wat is de definitie van excessief fysiek en psychisch geweld jegens minderjarigen?' Op basis van de beide analyses kan uitsluitend worden aangegeven welke betekenis slachtoffers toekennen aan het verschijnsel van fysiek en psychisch geweld.

Waar fysiek geweld wordt genoemd gaat het over: schoppen, slaan met handen of een voorwerp of andere vormen van lichamelijke mishandeling, opgesloten worden, hardhandig voedsel naar binnen gewuwd krijgen, geen eten krijgen, braaksel moeten opeten,(langdurig) in de kou of op een koude vloer moeten staan of in een koud bad moeten zitten.

Waar het gaat om spychisch geweld kan dit aan de hand van de meldingen omschreven worden als het op een intimiderende manier benaderd worden, zoals: uitschelden, vernederen, onterecht straffen, achterstellen bij andere kinderen en chantage, bangmakerijen en dreigementen met het geloof, een kille angstige en dreigende sfeer vol pesterijen, weinig warmte en genegenheid, weinig privacy en het afhouden van contact met vrienden of ouders."

In deze conclusie wordt het voorbeeld van “lange werkdagen waarop hard moet worden gewerkt ” niet genoemd, en kennelijk als irrelevant beschouwd.

Als bijlagen bij het rapport zijn opgenomen enkele essays van deskundigen die als achtergrondinformatie voor de uitvoerders van het onderzoek hebben gediend. Hierin wordt onder meer uitvoerig ingegaan op de definities van de begrippen kindermishandeling en fysiek en psychisch geweld in de binnenlandse en buitenlandse literatuur. Uit de desbetreffende essays blijkt dat dwangarbeid, arbeidsuitbuiting en kinderarbeid in de gespecialiseerde literatuur niet worden opgevat als vallende onder genoemde begrippen. In de internationale literatuurstudie zijn de begrippen forced labour, labour exploitation en child labour dan ook niet als zoektermen meegenomen.

Gezien het bovenstaande luidt mijn oordeel dat de fenomenen dwangarbeid, arbeidsuitbuiting en kinderarbeid in het onderzoek Deetman 2 naar seksueel geweld en fysiek of psychisch geweld niet zijn onderzocht.

Amsterdam, 8 september 2018

'Schrijnende gevallen' en onafhankelijk meld/steunpunt in de Tweede Kamer

(Met cursief toelichting en commentaar van mij MK)

De term 'schrijnende gevallen' is in de communicatie tussen kerk en slachtofferorganisaties ontstaan in de zogeheten 'Contactgroep', waarin de slachtofferorganisaties melding konden maken van slachtoffers van misbruik of mishandeling binnen de kerk die om welke redenen dan ook geen gegrondverklaring konden krijgen van Klachtencommissie of Commissie HEG, maar wel in acute nood verkeerden. De Contactgroep is in het leven geroepen nadat kamerleden in een hoorzitting van de Vaste Cie. V&J in 2013 aan de kerkelijke autoriteiten verzochten om met slachtofferorganisaties in overleg te treden om (o.a.) te overleggen over slachtoffers die 'tussen wal en schip' dreigden te vallen.

In de Contactgroep zou gezocht worden naar mogelijkheden deze slachtoffers te helpen. Deze beoogde hulp betrof uitdrukkelijk niet financiële genoegdoening maar vooral praktische hulp zoals bijvoorbeeld interventie bij het vinden van geschikte woonruimte of bemiddeling naar een gesprek met het betreffende kerkelijk gezag om erkenning en eventueel daar een financiële tegemoetkoming voor dringende kosten te verkrijgen. 'Schrijnend' sloeg in deze context op door de slachtoffers ervaren leed en acute nood, en niet op formele omstandigheden.Het VPKK heeft in 2013 en 2014 deelgenomen aan de Contactgroep maar is daar mee gestopt wegens gebrek aan (medewerking van de kerk en dus aan) resultaat. In de loop van de jaren daarna heeft het begrip 'schrijnende gevallen' in en buiten de Kamer een essentieel veranderde betekenis toegekend gekregen.

Vanaf 2010 heeft de Kamer zich er consequent voor ingezet dat er enige vorm van onafhankelijk toezicht zou zijn op de wijze waarop de kerk zou omgaan met slachtoffers. Min of meer parallel aan en samenhangend met de veranderende definitie van het begrip 'schrijnende gevallen' lijkt dit aandachtspunt uit de discussie binnen de Kamer te verdwijnen. Een en ander licht ik toe aan de hand van een aantal kamerstukken.

1.

Motie Van Toorenburg e.a., nr. 83 (34000-VI) ingediend tijdens het VAO van 30-04-2015 en dezelfde dag aangenomen:

'(…)

overwegende dat de kerkelijke autoriteiten verantwoordelijk zijn en blijven voor het verzachten van het intense leed dat slachtoffers is aangedaan;

overwegende dat de kerkelijke instanties de toezegging hebben gedaan dat slachtoffers ook na het sluiten van het meldpunt kunnen rekenen op hulp en erkenning en dat in schrijnende gevallen coulance zal worden betracht ten aanzien van het niet meer kunnen uitkeren van schadevergoeding;

verzoekt de regering, de Kamer, voor de komende vijf jaar, jaarlijks te informeren over de wijze waarop de kerkelijke autoriteiten invulling geven aan hun toezegging,

(…)'

Deze motie wordt aangenomen op de dag van de sluiting van het onafhankelijke Meldpunt voor nieuwe meldingen van (verjaard etc.) misbruik. De context is de bezorgdheid bij de Kamer voor de opvang van nieuwe melders. De motie benoemt het leed van álle slachtoffers en de verantwoordelijkheid van de kerk voor dit leed, en benoemt de toezegging van de kerk om hulp en erkenning te bieden aan álle slachtoffers. Daarnaast benoemt de motie de toezegging van de kerk om 'in schrijnende gevallen'  coulance te betrachten ten aanzien van 'het niet meer kunnen uitkeren van schadevergoeding'. Gezien de voorgeschiedenis, in het bijzonder betreffende de Contactgroep, wordt in deze motie met 'schrijnend' gedoeld op (de mate of de aard van) het leed van de slachtoffers en niet op formele omstandigheden.

2.

nr 34 300 VI Vaststelling van de begrotingsstaten van het ministerie van V&J voor het jaar 2016 / nr. 102 Overleg van de Cie. V&J met minister Van der Steur op 30 juni 2016

Dringende vragen van alle deelnemende kamerleden, te weten mw. Gesthuizen, mw. Volp, mw. Bergkamp, dhr. Van Oosten en mw. Van Toorenburg over het contact tussen toekomstige melders en de kerk en de – onafhankelijke – steun daarbij voor de melders. Samen genomen in de woorden van mw. Van Toorenburg:

‘Hoe kan het kabinet de hete adem in de nek van de kerk blijven om ervoor te zorgen dat ook de slachtoffers die nu, na zo veel jaren, de moed vinden om naar voren te komen, worden ondersteund en dat met hen fatsoenlijk wordt omgegaan? Dat moet gebeuren op de manier die wij met elkaar hebben afgesproken: er moet respect zijn voor de slachtoffers; zij moeten worden gehoord en erkend; als zij hulp nodig hebben moet die worden gefaciliteerd of moet hen de weg daarnaartoe duidelijk worden gemaakt en, ook belangrijk, zij moeten compensatie krijgen.’

Mw. Van Toorenburg heeft het over álle 'slachtoffers die nu, na zo veel jaren, de moed vinden om naar voren te komen'.

De minister antwoordt dat hij over de toekomstige aandacht voor de positie van slachtoffers, die kardinaal Eijk een dag eerder (29 juni 2016) heeft toegezegd, nader met de kerkelijke autoriteiten zal spreken en de Kamer daarover zal informeren.

’Schrijnende gevallen’ benoemt hij als: ‘Misschien zijn er wel mensen die het helemaal niet wisten of mensen die het niet hebben gezien.(…) Ik zal aan de kerkelijke autoriteiten vragen wat er nu gebeurt voor de mensen die zich nu nog melden. Welke mogelijkheden voor hulp en begeleiding zijn er voor deze mensen? (…) hoe wordt invulling gegeven aan het fenomeen “schrijnend geval”, conform de Kamermotie?’

Hier lijkt de minister een eerste aanzetje te geven naar het definiëren van 'schrijnende gevallen' als 'mensen die het helemaal niet wisten of die het niet hebben gezien': met 'het' wordt kennelijk gedoeld op de mogelijkheid voor het indienen van een klacht. In één adem door verbindt de minister deze definiëring met de motie van Van Toorenburg, waarin om coulance wordt gevraagd met betrekking tot een financiële tegemoetkoming – terwijl het in deze motie nog ging om (mate van) leed van de betreffende slachtoffers.

3.

'Beleidsreactie slotmonitor' van minister Van der Steur van 07-12-2016

In deze op 30-06-2016 aan de Kamer toegezegde brief meldt de minister dat de kerk werkt aan 'Afspraak' voor 'schrijnende gevallen'. Hij geeft de 'contouren' hiervan weer als volgt:

'– Voor ieder die zich vanaf 1 mei 2015 meldt als slachtoffer van verjaard seksueel misbruik en/of misbruik door een overleden aangeklaagde blijft hulp beschikbaar;

– Voor schrijnende gevallen, dat wil zeggen situaties waarin slachtoffers niet in staat of in de gelegenheid waren om voor 1 mei 2015 een klacht in te dienen, zal een mogelijkheid worden geboden om een klacht in te dienen. De klager dient aan te geven welke belemmeringen van geografische, somatische en/of psychiatrische aard het tijdig indienen van de klacht onmogelijk maakten;

– Een onafhankelijk team van deskundigen toetst de aannemelijkheid van het niet tijdig kunnen indienen van de klacht en beoordeelt, indien dit het geval is, de klacht op basis van de authenticiteit van het leed dat het slachtoffer heeft ondergaan;

– Dit team adviseert voorts de betreffende bisschop of hogere overste over het toekennen van een genoegdoening. Dit advies wordt opgevolgd. Bij de genoegdoening wordt het referentiekader van de Slotactie gehanteerd.'

Hier vallen allereerst drie punten op:

1e: het begrip 'schrijnende gevallen' wordt gedefinieerd als 'situaties waarin slachtoffers niet in staat of in de gelegenheid waren om voor 1 mei een klacht in te dienen' en daarmee wordt het 'leed-criterium' definitief veranderd in een formeel criterium van niet hebben kunnen melden;

2e: die belemmeringen worden beperkt tot 'belemmeringen van geografische, somatische en/of psychiatrische aard' en deze opsomming is kennelijk limitatief;

3e: de melder zal deze belemmeringen aannemelijk moeten maken – lees: daarvoor objectieve gronden moeten aandragen.

Deze criteria beperken de 'schrijnende gevallen' aldus tot die, waarin mensen kunnen aantonen geen toegang te hebben gehad tot Nederlandse nieuwsbronnen of somatisch of psychiatrisch te ziek geweest te zijn om een klacht in te dienen. Het ontbreken van psychische of psycho-sociale gronden, zoals daar zijn de moed waar mw. Van Toorenburg op 30 juni 2016 naar refereerde, of de omstandigheid dat de melder nu pas in de eigen sociale omgeving voldoende steun heeft gevonden, doen er uitdrukkelijk niet meer toe. Dat zijn gronden die niet of nauwelijks te objectiveren zijn – en de meeste melders zullen zich juist om dergelijke gronden niet eerder hebben gemeld.

Daarnaast meldt de minister dat voor alle melders 'hulp' beschikbaar zal blijven, volgens de 'afspraak' die de kerk aankondigt te zullen maken. Over wat die hulp inhoudt en wie die verleent wordt niets duidelijk. Daardoor ontbreekt ook enig aanknopingspunt voor enige vorm van toezicht op het nakomen van deze toezegging.

4.

nr 34 550 VI Vaststellingvan de begrotingsstaten van het Ministerie van Veiligheid en Justitie (VI) voor het jaar 2017 / nr. 93 Overleg van de Vaste Cie. V&J met minister Van der Steur op 14-12-2016

Mw. Volp vraagt: '(...) Kan de Minister aangeven hoe het staat met het Meldpunt grensoverschrijdend gedrag? Dat is nu ruim anderhalf jaar in werking. Zijn hier al meldingen binnen over de bespreekbaarheid of problemen hieromtrent en hebben zich als slachtoffers gemeld? (...)'

Minister Van der Steur antwoordt: ‘Mevrouw Volp stelde een vraag over het Meldpunt Grensoverschrijdend Gedrag. We hebben het in die tien minuten even heel snel gecheckt. Tot op heden is er één melding binnengekomen bij dit nieuwe meldpunt. Dat ging over een zedenzaak tussen volwassenen onderling.’ (Zie voor dit antwoord p. 15 van het verslag.)

Door wie de minister zich heeft laten voorlichten over het aantal melders bij het meldpunt dat het onafhankelijke meldpunt sinds 1 mei 2015 is gaan vervangen, blijft onduidelijk. Dat het door de minister genoemde aantal melders onjuist is, is wél duidelijk. Het gevolg van deze onjuiste mededeling is dat de Kamer nu geen aanleiding zal zien tot onafhankelijk toezicht op de wijze van omgang van de kerk met melders van seksueel kindermisbruik.

Rotterdam, 22 februari 2017

De schriftelijke beantwoording door (of namens) aartsbisschop Eijk van de vragen van de makers van de Zembla-documentaire 'Misbruik in de kerk' van 22 februari verdient op veel punten een reactie. Wij gaan hier alleen in op zijn opmerkingen aangaande de openheid in de parochies over daar gepleegd misbruik, in het bijzonder de parochie van Driel.

Eijk refereert aan afspraken over vertrouwelijkheid in de klachtenprocedure. Wij kennen dergelijke 'afspraken' niet; het (inmiddels gesloten) Meldpunt heeft slechts besloten zélf geen mededelingen te doen die de anonimiteit van slachtoffers of aangeklaagden zouden opheffen. Klagers is, terecht, geen enkele verplichting aangaande vertrouwelijkheid opgelegd en voor zover ons bekend is zo'n verplichting ook niet vanuit het Meldpunt opgelegd aan oversten of bisdommen. Aan oversten, bisschoppen en parochiebesturen is juist gevraagd te melden wat zij wisten over zaken van seksueel misbruik binnen hun organisatie.

Maar aartsbisschop Eijk heeft openheid binnen de parochie over het misbruik door de koster in Driel botweg verboden. Behalve Pascale, wier gegrond verklaarde klacht misbruik van haar negende tot haar achttiende betrof, heeft deze man meer kinderen misbruikt. Toen er ruim tien jaar geleden wéér eens een zaak naar buiten kwam, is hij ontslagen zonder dat de leden van de parochie iets te horen kregen over de reden van dat plotselinge ontslag. Bij de behandeling van Pascales zaak in 2012 zei de koster zich niets meer te kunnen herinneren over enig misbruik van wie dan ook. De man had niets te verliezen: hij was al ontslagen en strafrechtelijk kon hij niet meer vervolgd worden. Hij had zonder enige serieuze consequentie voor hem zelf kunnen erkennen. Er is een onbekend aantal slachtoffers dat het misbruik misschien zelfs in hun eigen familie niet kan bespreken en een bekentenis van de koster zou daar verandering in hebben kunnen brengen.

In zijn antwoord op de vragen van de makers van de Zembla-documentaire waarom hij geen openheid in Driel toestaat, zegt Eijk: 'Erkenning en genoegdoening stonden voorop bij de klachtenbehandeling', waarna hij doorgaat te suggereren dat de vraag om openheid een vraag om bestraffing van de aangeklaagde is.

Pascale zegt hierover: 'Erkenning en genoegdoening bestond voor mij uit openheid. Dat heb ik aangegeven in zowel hoorzitting als in gesprek met parochie. Dat is met één enkel mailtje vanuit het Bisdom van Eijk van tafel geveegd. Hij doet het nu voorkomen alsof ik openlijk de aangeklaagde wil straffen. Hiermee beschermt hij dus weer de dader en niet het slachtoffer. Openlijke bestraffing is denk ik nooit het doel als een slachtoffer om openheid vraagt. Erkenning wel. Voor mij geldt dit zeker. Met openheid wil ik het niet eens hebben over de dader, dat geeft hem teveel een podium, hij heeft zijn momenten in het verleden al gehad. Ik wil het hebben over mij. De dader is niet belangrijk. Ik ben belangrijk. Het is nu tijd voor mij en voor de andere slachtoffers.'

Hoe is het in vredesnaam mogelijk dat anno 2017 in Nederland een bisschop verbiedt dat er in een dorp openlijk gesproken wordt over een kindermisbruikzaak die de hele gemeenschap daar raakt?

Maud Kips

Bij het zien van de levensverhalen interviews:
Het filmpje van Anneke is gemaakt in april 2015. Anneke vertelt in het interview dat ze een heel zware tijd achter zich heeft van ondraaglijk en uitzichtsloos lijden. Ze vertelt dat ze vrijwillige euthanasie overweegt zolang ze daar nog de kracht toe heeft.
Sinds die tijd heeft Anneke zich losgemaakt uit de sinds zeven jaar alsmaar terugkerende crises en daarop volgende traumatiserende gedwongen opnames. Ze sterkt steeds verder aan, ook lichamelijk.
Anneke is niet de enige lotgenote die door crises als deze gaat. Daarom blijft het heel waardevol dat ze verteld heeft wat haar situatie was.

Levensverhalen interviews: